بیخوابی از نظر طب رایج

بی‏خوابی یک مشکل شایع است که در درازمدت اثرات قابل ملاحظه ای بر وضعیت روانی، شغلی و جسمی افراد می‌گذارد.

اگر شما با مشکل به خواب رفتن (کلنجار رفتن)، انقطاع خواب (مکرر بیدارشدن) و بیدار نشدنِ به موقع از خواب یا کسالت صبحگاهی و عدم احساس نشاط پس از بیداری روبرو هستید لازم است که هرچه سریعتر به فکر راه حل این مشکل باشید. زیرا به زودی با ایجاد عوارضی مثل خستگی، کاهش توجه و اختلال در خلق و خو در طی روز دچار اختلال عملکرد روزانه خواهید شد.

اگر این علائم حداقل سه ماه و در طول هفته حداقل سه بار تجربه شده  باشد تشخیص اختلال بی خوابی مزمن داده خواهد شد.

میزان شیوع

در ایران حدود 7 تا 10 میلیون بیمار مبتلا به بی‌خوابی وجود دارد، این آمار روز به روز بیشتر می‌شود و پیش‌بینی می‌شود در چند ساله آینده چندین برابر ‌شود. این بیماری در نیمی از افرادی که دچار مشکل بی خوابی میشوند به سمت مـزمن شـدن پیش مـی رود. بی‏خوابی مزمن می تواند در طی سه تا پنج سال (Daroff, 2016 #422) میزان ابتلا به افسردگی ماژور را تا چهار برابر افزایش دهد.

بی‏خوابی مزمن در زنان شایعتر از مردان و در پیران شایعتر از جوانان است.

در بیخوابی چه اتفاقی در مغز روی میدهد؟

اتفاقی که در این حالت در مغز روی می دهد وضعیتی غیرطبیعی و آسیب رسان است. یعنی سلولهای عصبی مغز بطور غیرطبیعی فعال تر از حالت عادی میشوند اما در این حالت عملکرد طبیعی نظیر بیداری رخ نمی دهد. به عبارت دیگر در این حالت اگرچه مغز بیدار است اما نمی تواند با هوشیاری همیشگی انجام وظیفه کند و در نتیجه ساختار مغزی دچار آسیب شده و بخش مهمی از مغز به نام هیپوکامپ شروع به کوچک شدن میکند.

علاوه بر این بازسازی بافتهای بدن، بازسازی کبد، ساخت عضلات، تنظیم قند خون و چربی خون مختل می شود و پیرشدگی مغز تشدید گردد.

علایم

بطور کلی علائم مشخص بی خوابی مزمن شامل عدم توانایی در بخواب رفتن یا تداوم خواب به همراه اختلال عملکرد روزانه حداقل به مدت سه شب در هفته و به مدت حداقل سه ماه می باشد. علائم بی خوابی در بالغین جوان و افراد مسن با هم متفاوت است. افراد سالمند بیشتر به بیداری پس از شروع خواب و مشکل در تداوم خواب دچار هستند، در حالی که بیشتر افراد جوان در شروع به خواب رفتن مشکل پیدا می کنند.

علت بی خوابی

بیماریهای اعصاب و روان مانند افسردگی، اختلال دو قطبی، اسکیزوفرنی، اختلال اضطرابی منتشر، استرس، اختلالات هورمونی شامل بیماریهای تیروئیدی، اختلالات تنفسی، حاملگی، یائسگی، استفاده از بعضی داروها و عدم رعایت بهداشت خواب میتوانند از عوامل بیخوابی باشند. در واقع اگرچه شکایت بی‌خوابی در بسیاري از اختلالات روانپزشکی وجود دارد، اما بی خوابی مزمن خود میتواند سبب ایجاد مشکلات روانشناختی و بیماري هاي روانپزشکی گردد.

درمان

در طب رایج روشهای درمان بی خوابی شامل  درمان های شناختی رفتاری ( CBT) و درمان های دارویی می باشد.

درمان های شناختی رفتاری شامل تعدادی روش کوتاه مدت و متمرکز بر خواب مانند آموزش و رعایت بهداشت خواب ، کنترل محرک ها، آرام سازي است که بصورت تلفيقي از  این روش ها استفاده میشود.

بهداشت خواب

نظم در زمان خوابیدن، ایجاد فضای مناسب خواب از نظر نور، صدا و دما، پرهیز از مصرف زیادکافئین، نیکوتین و الکل در طول روز و خصوصا شبها، فعالیت بدنی روزانه مناسب، زمان بیداری ثابت و چرت نزدن در طول روز اشاره کرد. تحقیقات انجام شده نشان داده است که بهداشت خواب باتوجه به سن، جنس ، شغل و مکان زندگی متفاوت بوده و برای خواب شبانه هر فرد توجه به این نکات مهم است.

از درمان های دارویی طب رایج در بی‌خوابی، بنزودیازپین ها متداولترین دسته دارویی هستند که نهایتا تا 4 هفته متوالی میتوانند مورد استفاده قرار می‌گیرند. دسته دیگر داروهای غیر بنزودیازپینی مانند زولپیدم هستندکه در شروع خواب مؤثرند. داروهای بدون نسخه ( OTC ) مانند آنتی هیستامین ها، پیش سازهای پروتئین، ال تریپتوفان، ملاتونین، آگونیست رسپتور ملاتونین)راملتون(، مکمل های رژیم غذایی، ضد افسردگی های خواب‌آور نیز در درمان بی خوابی تجویز می شوند. همچنین شواهدي از تأثير درمان هاي مکمل و گياهي مانند طب فشاري، تاي چي، يوگا، طب سوزني، هوميوپاتي، ماساژ و آرموتراپي بر درمان بي‌خوابي نيز وجود دارد. سابقه طولانی مصرف گیاهان دارویی تجویز شده توسط طب سنتی ایران یکی از راهکارهای یافتن داروهای جایگزین در این زمینه است.

خواب از نظر طب سنتی

خواب کافی و مناسب برای بازیابی انرژی از دست رفته و ایجاد نشاط برای انجام امور روزمره بسیار اهمیت دارد. اما وقتی سخن از خواب کافی و مناسب به میان می‏آید، فقط مقدار ساعت خواب مطرح نیست ؛ بلکه کیفیت خواب نیز باید مناسب باشد.

مهمترین نشانه های خواب با کیفیت عبارتند از عمیق و پیوسته بودن؛ چنانچه با کوچکترین صدایی از خواب بیدار می شوید و یا اینکه درطی خواب شبانه مرتب بیدار میشوید و دوباره به آسانی به خواب نمی روید زنگ هشدار در شما به صدا در آمده است.

عوامل متعددی بر خواب تأثیرگذار می‏باشند و می‏توانند باعث تغییر کیفیت خواب و زندگی فرد شوند. عوامل ‏مؤثر و مرتبط با خواب شامل مزاج، سن، جنس، محل سکونت، تغییرات فصول و آب و هوا، شغل، میزان فعالیت، شرایط روحی و روانی، تغذیه (نوع غذاهای مصرفی، فاصله خواب با غذا خوردن)، وضعیت دستگاه گوارش، محل خواب و شیوه خوابیدن می‏باشند.

مقدار خواب معتدل نباید از 6 ساعت کمتر و از 10 ساعت بیشتر باشد. بطور کلی افرادی که مزاج سرد و تر دارند نسبت به افرادی که مزاج گرم و خشک دارند ساعات بیشتری می خوابند. اما هرکس با توجه به مزاج و سایر شرایط ذکر شده باید به میزان مناسب خود خواب کافی داشته باشد. کم یا زیاد شدن نامتناسب میزان خواب زمینه ساز بروز بیمارهای مختلف میشود. حتی عمق خواب هم با مزاج در ارتباط است بطوری که میتوان گفت افراد سرد و تر مزاج خواب عمیق تری در مقایسه با دیگران دارند. و به همین نحو تغییرات مزاجی می تواند سبب اختلالات خواب گردد.

بیخوابی

اهمیت توجه به درمان بیخوابی از نظر طب سنتی ایران نیز همانند طب رایج بسیار زیاد است. یافتن علت بیخوابی و سپس برطرف کردن علت مهمترین گام درمان است.

علت بیخوابی از دیدگاه طب سنتی

مهمترین دلایل بیخوابی تغییرات مزاجی هستند. البته در این میان وضعیت سلامتی و مزاجی سایر اعضا بخصوص دستگاه گوارش و مهمتر از همه معده نیز بسیار حائز اهمیت است.

مهمترین تغییرات مزاجی که سبب بیخوابی میشوند شامل خشکی، گرمی، سردی مزاج مغز و در درجات بعدی سوءمزاج های سوداوی و صفراوی هستند. هر نوع اختلال در دستگاه گوارش اعم از نفخ، ریفلاکس، یبوست، اختلالات روده ای، بواسیر و … نیز میتوانند سبب ایجاد، تشدید و یا حتی عدم پاسخ کافی به درمان بی خوابی شوند.

الابته لازم است بدانید که اختلالات مزاجی ذکر شده در سایر اعضای بدن (قلب، ریه، کبد، رحم…) نیز میتواند با انتشار به سیستم عصبی سبب بیخوابی گردد.

درمان

مهمترین روش درمان همان رعایت اصول خواب است که علاوه بر آنچه در طب رایج اشاره شده است شامل استفاده از رایحه های ملایم و مناسب مزاج است. همچنین توجه شما را به نکاتی ساده اما مهم در مورد شرایط خواب مناسب جلب میکنم.

محل خواب باید تمیز، نرم بوده و تهویه مناسب و رطوبت کافی داشته باشد، احساس امنیت و نیز دمای مناسب برای هرفرد با توجه به ویژگیهای جسمانی (مزاج) اهمیت دارد. از سروصدا، نور و هر چه که مانع آرامش است، اجتناب شود. بطور کلی خوابیدن بر روی جای سفت توصیه نمیشود. همچنین بهتر است از خوابیدن بر زمین سرد و نمناک پرهیز شود. بهتر است بستر خواب فقط محل خواب و استراحت باشد، و از مطالعه یا غذا خوردن در آن پرهیز شود.

توجه کنید که میزان خواب کمتر از 6 ساعت یا بیشتر از 10 ساعت طبیعی نیست و سبب کاهش سطح سلامتی میشود. بهترین زمان خواب قبل از نیمه شب است. تحقیقات علمی بیانگر این هستند که هر یک ساعت خواب قبل از نیمه شب دو برابر خوابیدن پس از نیمه شب ارزش دارد.

گاهی حتی تغییراتی کوچک در مزاج میتواند سبب به هم ریختگی وضعیت خواب گردد. گرچه گیاهان آرام بخش و خواب آور زیادی وجود دارند اما از آنجایی که این گیاهان نیز مزاج (طبع) مختلف و متفاوتی دارند و اثرات و عوارض گسترده تری بر جسم انسان بجز موارد ذکر شده میتوانند داشته باشند لازم است با توجه به وضعیت جسمی و بیماریهای زمینه ای انتخاب آنها با دقت و بر اساس منابع علمی صورت گیرد. بعنوان نمونه گل گاوزبان که گیاهی معروف و پرفروش در این زمینه است ممکن است با داروهای قلبی یا تنظیم کننده فشار خون تداخل داشته باشد یا سبب تغییرات نامطلوب فشارخون شود؛ در برخی منابع معتبر هم به اثرات مسمومیت کبدی آن هشدار داده شده است.

خواب دیدن (رویا)

همه ما در طول زندگی خواب دیدن را تجربه کرده‏ایم؛ خوابهای شیرین یا رویاهای آشفته میتوانند بر انرژی روزانه تاثیرات زیادی داشته باشند. بطور معمول خواب دیدن موضوع طبی به حساب نمی آید اما چنانچه رویاهای خاص بخصوص آن دسته خوابهایی که سبب ترس و غم میشئند مکررا اتفاق بیفتند میتواند حاکی از تغییرات خاصی در مزاج باشد که نیاز است مورد بررسی و درمان قرار گیرد. خواب پرواز، سقوط از ارتفاع، برف و باران یا خوابهای تیره و نیز خواب مرگ یا مردگان نمونه ای از این موارد هستند.

در صورت تمایل به داشتن اطلاعات بیشتر در مورد انواع رویا و ارتباط آن با مزاج توجه شما را به مطالعه مقاله «نقش رويا در تشخيص بيماري از ديدگاه بوعلي سينا و ساير حکماي طب سنتي ايران» جلب میکنیم.